نگاهی تطبیقی به تقویم ملل

(آشنایی با ماه‌های رومی و تطبیق آن با ماه‌های هجری شمسی، هجری قمری، میلادی و ماه‌های نجومی)

مقدمه

        منظور از مبدأ تاریخ، زمان وقوع حادثه‌ای است که ملتی آن را برای خود مبدأ قرار داده و زمان را با آن می‌سنجند. مهم‌ترین مبادی تاریخ مردم جهان عبارتند از: سال خورشیدی، سال قمری، سال مسیحی (میلادی)،‌ سال یزدگردی، سال رومی (اسکندری) و سال جلالی.

تقویم عبارت است از مجموعه قواعد و اصولی که برای تعیین سالی عرفی و مطابقت آن با سال حقیقی (مداری) به کار می‌رود. نظر به این که مدت زمان سال مداری (حقیقی) عدد صحیح نیست به همین علت باید تدابیری اتخاذ کرد که اختلاف‌های ناشی بین سال‌های حقیقی و عرفی به تدریج زیاد نشود. از دوران گذشته تاکنون ملل متمدن در هر گوشه‌ای از جهان از نوعی تقویم استفاده می‌کرده‌اند که مشهورترین آنها عبارت‌اند از: تقویم اسکندری، تقویم بابلی (بخت النصری)،‌ تقویم ترکان، (دوازده حیوانی)،‌ تقویم روم قدیم (میلادی)،‌ تقویم فرس قدیم (هخامنشی، اشکانی و ساسانی)، تقویم قطبی (مصری)، تقویم هجری (هجری قمری و هجری شمسی)،‌ تقویم یزدگردی،‌ تقویم هندی،‌ تقویم یونانی (المپیک) و تقویم یهود.

تقسیم سال به دوازده ماه بر طبق روایات مذهبی سابقه‌اش به عصر طوفان نوح می‌رسد. در تورات اولین نشانه‌ی رسمی ماه شماری و نشانه‌ی دینی سال و ماه شماری به چشم می‌خورد و باز می‌گردد به بعد از طوفان به تقریب چیزی حدود بیست و سه قرن قبل از میلاد مسیح.

در قرآن کریم سوره‌ی تورات (آیات 36 و 37)،‌ همین تقسیم بار دیگر به صراحت ذکر شده است که "همانا عدد ماه‌های سال نزد خداوند در کتاب قرآن دوازده ماه است از آن روزی که خدا آسمان و زمین را بیافرید و از آن دوازده ماه چهار ماه حرام خواهد بود این است دستور دین استوار ...."

اینک به شرح اختصاری در مورد تقویم‌هایی که با موضوع مقاله در ارتباط هستند،‌ می‌پردازیم و در مورد تقویم رومی و مطابقت آن با ماه‌های شمسی،‌ قمری،‌ میلادی و ماه‌های نجومی که در کتاب‌های درسی کم و بیش آمده است، توضیح می‌دهیم:

الف) تقویم یزدگردی

تاریخ یزد گردی مبدأ آن را آغاز سلطنت یزد گرد سوم در روز سه‌شنبه 22 ربیع الاول سال 11 هجری قمری برابر با 16 ماه حزیران رومی؛ یعنی سال 943 رومی یا اسکندری و برابر با 16 ژوئن 632 میلادی است که 365 روز حساب می شد. 1

در تقویم یزدگری مطابق معمول کنونی ماه به چهار هفته تقسیم نمی‌شود لیکن، هر کدام از روزهای ماه دارای نام خاصی است و هر روزی به ملکی اختصاص دارد. 2

ب) تقویم جلالی

تقویم جلالی یا ملکی تقویمی است که در زمان سلطنت جلال الدین ملک شاه سلجوقی تدوین شد که تقویم فعلی ایران است. این تقویم براساس سال جلالی (تاریخ ملکشاهی یا سلجوقی یا فارسی) نوشته شده است. و مبدأ آن روز جمعه دهم رمضان 471 هجری قمری، مطابق با پانزدهم مارس سال 1069 میلادی می‌باشد. 3

تقویم رسمی ایران براساس تقویم جلالی است که موجب قانون در روز سه‌شنبه مورخ یازدهم فروردین ماه 1304 هجری شمسی،  برابر با رمضان 1343 هجری قمری،‌بر قرار گردید، طبق آن اولین روز بهار آغاز سال است اسامی ماه‌ها از ماه‌های قبل از اسلام اقتباس شده است.

پ) تقویم هجری قمری

سال قمری را ماه هلالی هم می‌گفتند؛ یعنی مدتی که قمر از هلال،‌ یک دور، خود را مدت 29 روز و 12 ساعت و 43 دقیقه می‌پیماید. یک سال قمری 354 روز است مبدأ سال شمسی و سال قمری هجرت حضرت رسول اکرم (ص) از مکه به مدینه می‌باشد که این واقعه مهم را مبدأ این دو تاریخ قرار داده‌اند.

تقویم هجری قمری براساس سال قمری تنظیم شده است و تقویم دینی ممالک اسلامی است. با اینکه واقعه هجرت در ماه ربیع الاول صورت گرفته است، اما در زمان خلافت عمراول ماه محرم را مبدأ سال هجری قمری قرار دادند که مطابق است با شانزدهم ژوئیه 622 میلادی. 4

 نام‌ ماه‌های هجری قمری در نصاب الصبیان ابونصر فراهی چنین آمده است:

  زمحرم چه گذشتی چه بود، ماه صـــفر           دو ربیــع و دو جمادی زپی یکدیگری

رجب است، از پی شعبان رمضان و شوال      پس به ذیعقده و ذیحجه بکن نیک نظر

ث) تقویم میلادی (گرگواری)

این تقویم براساس سال مسیحی (میلادی) که مبدأ آن تاریخ تولد حضرت مسیح (ع) است، نوشته شده است. ولادت حضرت مسیح (ع) برابر با سال 311 تاریخ اسکندی واقع شده است. نام‌ ماه‌های میلادی در جدول خواهد آمد.

چون مدت سال مداری 365 روز و 5 ساعت و 48 دقیقه و 49 ثانیه است و در تقویم قیصری سال را 365 روز و 6 ساعت حساب می‌کردند. یعنی در حقیقت در هر سال تقریباً‌ 11 دقیقه بیشتر به حساب می‌آمد که این مقدار بعد از گذشت چهار صد سال نزدیک به سه روز می‌شد. در سال 1582 میلادی این انحراف به ده روز رسید که اشکالاتی در اجرای مراسم دینی مسیحیان به وجود آورد، پاپ گرگوار سیزدهم برای از بین بردن اختلاف مذکور فرمان داد که روز پنجم اکتبر سال 1582 را پانزدهمین روز ماه مذکور حساب کنند و برای جلوگیری از بروز اختلاف به کمک منجمان هم عصر خود تقویم قیصری را اصلاح کرده و مقرر گردید که در هر چهار صد سال سه کبیسه را حذف کنند.

ج) تقویم اسکندری (رومی)

تاریخ اسکندری با نام‌های سلوکی، ذوالقرنین، رومی، مبدأ تاریخ سریانی مقدونی نامیده می‌شود. تاریخ 23 اسکندری آغاز 289 ق.م است مبدأ آن روز شنبه سال 312 قبل از میلاد؛ یعنی دوازده سال خورشیدی بعد از وفات اسکندر می‌باشد که مصادف با ابتدای سلطنت سلوکوس نیکاتو جانشین اسکندر است. 13 و نیز تاریخ اسکندری در تقویم‌های فارسی به نام رومی است و مبدأ آن سال گاو 271 ق.م است. 5

به نظر برخی صاحب نظران این تقویم به تولد یا به سلطنت رسیدن و یا وفات اسکندر مقدومی بستگی ندارد. و به نظر بعضی دیگر آغاز آن مقارن با ورود اسکندر به اورشلیم بوده است. عقیده‌ی بعضی هم این است که آغاز آن از شروع پادشاهی سلوکوس نیکاتور از سرداران اسکندر و سر سلسله‌ی دودمان سلوکی بوده است. آغاز را 340700 روز پیش از هجرت (حدود 311 ق.م) ثبت کرده‌اند که به حدس اخیر نزدیک‌تر است. بعضی می‌گویند علمای اسکندریه واضع آن بودند. لذا به این نام مشهور شد. در سال رومی ابتدای سال از فصل پاییز و نام ماه‌های آن را با توضیحاتی همراه با نمونه ابیاتی از شعرا از لغنت نامه دهخدا می‌آوریم.

1- تشرین اول (31 روز): نام دو ماه است از ماه‌های ‌رومی، دو ماه خریفی‌اند که ترکان یکی را تشرین الاول و دیگری را تشرین الاخر گویند. غره‌ی آن مطابق با 27 مهر ماه جلالی است.

تـا چون مه آبان نباشد مه آذار        تا چون مه آذار نباشد مه تشرین (فرخی)

بسیار شمار بر تو گردون           آذار و دی و تموز و تشرین (ناصر خسرو)

2- تشرین دوم (30 روز): اول آن مطابق با 28 آبان ماه جلالی است.

3- کانون اول (31 روز): کانون به معنی آتشدان است و مطلقاً به معنی گلخن و منقل آتشی. دو ماه به این نام نامیده شده که در این دو ماه سرمای زمستان ظاهر می‌شود و مردم در کانون آتش می‌افروزند.

راست گفتی سپهر کانون گشت         و اختران در آن میان اخگر (معزی نیشابوری)

کانون شده قبله‌ی من از راست     قانون شده تکیه گاه چپ هم (خاقانی)

در کانون اصل نفس ابلیس            در قانون علم شخص آدم‌ (خاقانی)

4- کانون دوم (31 روز)

5- شباط (28 روز): آن را اشباط و سباط به اعتبار فراوانی باران گویند این نام را در لاتین «فرواریوس» گویند به معنی پاگیزگی نسبت به عید تطهیر که در روز 15 آن ماه است. در هر چهار سال یک روز کبیسه بدین روزها افزوده می‌شود و 29 روز می‌گردد.

6- آذار (31 روز):ابرار آذاری بر آمد باد نوروزی وزید      وجه می می‌خواهم و مطرب که می‌گوید رسید (حافظ)

آذار ببرد آب رخ آذر و کانون       وز درد سر هر دو امان داد جهان را (سلمان ساوجی)

7- نیسان (30 روز): دهخدا: ماه هفتم از سال سریانی و آن ماه دوم بهار است و مطابق اردیبهشت فارسی و ثور عرب و تقریباً مطابق است با آوریل فرانسوی باران این ماه را نیز مجازاً نیسان گویند.

به نیسان همی قرطه‌ی سبز پوشید   درختی که آبان برون کرد آذارش (ناصر خسرو)

گر خزان است حال من شاید             فکرت من نگر که نیسان است (مسعود سعد)

وقت طرب است و روز عشرت            ایام گل است و فصل نیسان بود (خاقانی)

8- ایار (31 روز):

این هنوز اول آذار جهان افروز است      باش تا خیمه زند دولت نیسان و ایار (سعدی)

9- حزیران (30 روز): ماه اول تابستان از سال رومی و ماه نهم از سال رومیان و آن ماه آخر بهار است. و ماه نهم از سال رومیان است. و آن مطابق ماه خرداد است با اندک تفاوت.

به روزگار و زمستان کندت سیمگری        به روزگار حزیران کندت خشت پزی (منوچهری)

خزان گویند به سرماها همیشان دی مه و بهمن      که گویدشان همی بی شک به گرماها حزیران‌ها (انوری)

گرمای حزیران را مرسردی دی را      مر باد بهاری را مر باد خزان را  (ناصر خسرو)

10- تموز (31 روز): مدت ماندن آفتاب در برج سرطان که رومیان یک ماه شمرند. مطابق مرداد فارسی و اسد عربی است. اول آن تقریباً 25 تیر ماه است.

ساحت آفاق را اکنون که فراش سپهر     از حزیران فرش گستر وز تموز و آب یخ (انوری)

بخندید تموز بر سرخ سیب            همی کرد با بار و برگش عتیب (فردوسی)

در تموز گرم می‌بینند دی        در شعاع شمس می‌بینند فی (مولوی)

11- آب (31 روز): مطابق اسد عربی و مرداد فارسی، غره‌ی آن سلخ مرداد است یا غره‌ی شهریور و بعضی گفته‌اند مطابق عقرب.

بسوزد به شب خرمن ماه را          سموم نهیب تو در ماه آب (اثیر اخسیکتی)

ساحت آفاق را اکنوان که فراش صبا    از حزیران فرش گسترد از تموز و آب یخ (انوری)

12- ایلول (30 روز): بودن آفتاب است در این زمان از اواسط برج سنبله تا اواسط  برج میزان و مدت ماندن آفتاب در برج سنبله که رومیان یک ماه شمارند.

در فتح باد و نصرت مرداد و تیر تو   وز بخت باد و دولت ایلول و آب تو (مختاری)

ابونصر فراهی در نصاب الصبیان نام این ماه‌ها را در دو بیت زیر آورده است.

دو تشرین و دو کانون پس آنگ    شباط و آذر و نیسان ایار است

حزیران و تموز و آب و ایلول    نگه دارش که از من یادگار است

ج) ماه‌های نجومی

ظاهراً یکی از قدیمی‌ترین نامگذاری ماه‌هاست. برج منزلگاه ستارگان و 12 بخش فلک است و هر یک از دوازده بخش سال شمسی می‌باشد و قسمتی از منطقة البروج که طول آن از مشرق به مغرب سی درجه می‌باشد و خورشید در حرکت ظاهری خود سالیانه هر ماه در برابر یکی از این برج‌ها قرار می‌گیرد که این ماه‌ها به نام آن برج‌ها خوانده می‌شود نام ماه‌های نجومی نیز کتاب‌های درسی آمده است. در نصاب الصبیان نام آن‌ها چنین آمده است:

برج‌ها دیدم که از مشرق برآوردند سر                      جمله تسبیح و در تهلیل حی  لایموت

چون حمل چون ثور چون جوزا و سرطان و اسد   سنبله میزان و عقرب، قوس، جدی و دلو و حوت

با توجه به آنچه گفته شد جدول زیر در تطبیق ماه‌های رومی هجری شمسی، قمری، میلادی و نجومی ارائه می‌دهیم.                                                                                      

پی نوشت         

1-   سنجش و مبدأ زمان در نزد ملل یا تاریخچه‌ی تقویم ایران، ص 41

2-   تاریخ ادبیات ایران،‌ جلال الدین همایی، ج 1، ص 36

3-   سنجش و مبدأ زمان در نزد ملل یا تاریخچه‌ی تقویم ایران، ص 49

4-   سنجش و مبدأ زمان در نزد ملل یا تاریخچه‌ی تقویم ایران، ص 51

5-   تقویم و تاریخ در ایران،‌ ص 97

با تلخیص «نگاهی تطبیقی به تقویم ملل» عاقله، شعبانی